جامعه ایران در دهههای پایانی عصر قاجار نسبت به گذشته شاهد تغییراتی در ساختار اجتماعی و فرهنگی خود با وجود پایبندی به سنت و ارزشهای آن بود. این نوسازی فرهنگی که به نوعی ریشه در اندیشه روشنفکران عصر مشروطه داشت و سبب تعارض فرهنگی و هویتی شده بود، برخی از روشنفکران ایرانی را بر آن داشت تا این آسیب را با احیای هویت ملی و بازگشت به افتخارات ملی قابل بازسازی بدانند. در این راستا تأسیس انجمنها و مؤسسات فرهنگی همچون «انجمن آثار ملی» در سال 1304ش، با مدیریت تعدادی از رجال فرهنگی و سیاسی، گام مهمی در این زمینه بود. این انجمن پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به «انجمن آثار و مفاخر فرهنگی» تغییر نام پیدا کرد و به فعالیت خود ادامه داد. ساخت حدود 40 بنای یادمان برای مفاخر فرهنگی و ملی، تهیه بیش از 20 مجسمه و تندیس از آنان، چاپ و نشر بیش از 600 عنوان کتاب، ثبت فهرست نزدیک به 90 اثر باستانی و بنای تاریخی در سراسر کشور برای نخستین بار و نیز برگزاری نکوداشت صدها اندیشمند، ازجمله فعالیتهای مهم این انجمن در سه دورۀ فعالیت آن بهشمار میرود. این مقاله با استناد به اسناد و مدارک و منابع دست اول ضمن بیان عملکرد انجمن در دورههای مختلف حیات خود، در پی پاسخ به این سؤال است که انجمن تا چه میزان در حفظ و اشاعه میراث فرهنگی و احیای هویت ملی نقش داشته است.