در میان اندیشمندان معماری ایران، کسانی قائل به ذاتی ثابت و بی‌زمان‌اند و از این ذات با عنوان «معماری ایرانی» یا «معماری اسلامی ایران» یاد می‌کنند. از نظر ایشان، این ذات در مواضع گوناگون تاریخ جلوه‌های مختلفی یافته است و امروز نیز می‌توان آن را مطابق زمانه بازساخت؛ در این صورت، معماری‌ای باهویت و متفاوت با معماری بیگانه خواهیم داشت. آنچه این ذات را مشخص می‌کند قاعده‌هایی است که معمولاً آنها را «اصول معماری» می‌خوانند. این اصول بسته به دیدگاه هریک از این اندیشمندان متفاوت است؛ اما، در هر صورت، اصولی بی‌زمان است که مراعات آنها معماری‌ای ایرانی و اسلامی و مطابق نیازها و خواسته‌های روحی و روانی و جسمی ایرانیان پدید می‌آورد. از بین این اندیشمندان، سه دیدگاه در قالب کتاب‌ها ومقاله‌های منسجم منتشر شده است: 1. محمدکریم پیرنیا ــ اصول معماری ایرانی؛ 2. نادر اردلان و لاله بختیار – حال وحدت؛ 3. کامبیز نوایی و کامبیز حاجی قاسمی ـ خشت و خیال. پیش از این، دیدگاه نخست از حیث ماهیت اصول معماری ایرانی وارسی شده است. در این مقاله به بررسی و نقد دو دیدگاه دیگر، صرفاً از حیث قول به ذات معماری ایرانی / اسلامی و اصول بی‌زمان آن می‌پردازیم. راهبرد این تحقیق «تاریخ فکری» و «هرمنوتیک عینیت‌گرا»، و شیوه آن نقد درونی به منزله شیوه‌ای در روش «تاریخ انتقادی» است. پرسش اصلی این تحقیق چیستی ذات معماری ایرانی در هریک از این دو متن و انسجام درونی مدعیات مربوط به ذات و اصول معماری ایرانی است. در بررسی هر یک از این دو دیدگاه، نخست هدف و مبانی نظری و سپس اصول معماری اسلامی ایران بیان می‌شود. آن گاه، آن دیدگاه در قالب گزاره‌های هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی و گزاره‌های عملی یا هنجاری تلخیص و تبیین می‌شود. بدین نحو، نقشه آن دیدگاه پیش چشم قرار می‌گیرد و نقد منصفانه آن از منظر پرداختن به ذات و اصول معماری اسلامی ممکن می‌شود. باب آخر هر فصل، با عنوان «دشواری‌ها و ناسازگاری‌ها» به نقد درونی هر دیدگاه اختصاص دارد. در پایان، با مقایسه دو دیدگاه، نشان داده می‌شود که هردو، به رغم ادعاهای متفاوت، کمابیش مبانی نظری یکسانی دارند؛ و تفاوت آنها در رویکرد است: رویکرد اولی رمزگرایی و رویکرد دومی تحلیل صوری آثار است.
Qayyoomi Bidhendi M, Haji Ja’fari S. The Idea of Non-Historical Essence of Islamic Architecture of Iran: A Critique of Two View points (the Sense of Unity and Khesht va Khiyāl). 3 2024; 8 (2) :174-149 URL: http://golestanehonar.ir/article-1-429-fa.html
قیومی بیدهندی مهرداد، حاجی‌جعفری شبنم. اندیشه ذات ناتاریخی معماری اسلامی ایران: نقد دو دیدگاه («حال وحدت» و «خشت و خیال»). گلستان هنر. 1402; 8 (2) :174-149
