خانۀ محمداسماعیل تاجرِ شیرازی از خانه‌های تاریخی واقع در بافت قدیم شهر یزد در محلۀ گلچینان است. برای شناخت روایت آن، از روش‌تحقیق تفسیری-تاریخی برای قبل از دوران معاصر، و از تحقیق کیفی برای دوران معاصر بهره گرفته شده‌ است. شگردهای به‌کاررفته در جمع‌آوری داده‌ها و قراین شامل رجوع به اسناد چاپ شده / نشده، زندگینامه‌های خودنوشت، عکس‌ها، اسناد شخصی و مکاتبات، مصاحبه با افراد مسن مطلع، همچنین عناصر بنای موجود و بناهای مشابه در همسایگی‌های آن است. علاوه بر اسناد و مکتوبات از اعتبار تجربۀ زیستۀ ساکنان و کاربران آن نیز در رسیدن به روایت استفاده شده ‌است.
نتایج مطالعۀ حاضر حکایت از آن دارد که وجه تسمیۀ خانه متأثر از نام خانوادگی اولین مالک آن، سرسلسله خاندان مرتاض و بانی آن است که در گذشته برای سکونت خانوادۀ ایشان مورد استفاده قرار می‌گرفت. این خانه شامل دو حیاط بزرگ و کوچک و دارای یک بادگیر است. حیاط کوچک هستۀ قدیم‌تر خانه و بر اساس شواهد، منتسب به دوران صفویه و زندیه و در دو جبهه ساخت دارد و دارای یک گودال باغچه در درون خود است. حیاط بزرگ دارای قدمت قاجاری است و دارای چهار جبهه ساخت در طبقات دورتادور حیاط و یک طبقۀ زیرزمین است. از آنجا که خانه در بستر خاکِ دِج و زمین گودی نسبت به همسایه‌ها استقرار دارد، در اغلب بخش‌های زیرزمینی خانه از راهبرد دستکند استفاده شده‌ است. در گذشته هر دو حیاط خانۀ تاجر شیرازی به عنوان اندرونی بوده و بیرونی خانه که مدت‌هاست از آن جدا شده و با نام خانۀ شفیع‌پور شناخته می‌شود برای پذیرایی از مهمانان، به ‌ویژه مهمانان خارجی، محمداسماعیل در جریان تجارت ایشان مورد استفاده بوده‌ است. در اثر سکونت خانواده‌های متعدد در این خانه و تغییر کاربری‌هایی همچون دبستان و خوابگاه پسران، مداخلاتی در حدود 50 سال گذشته انجام شده اما در مرمت اخیر که از سال 1391 آغاز شد به تدریج چهرۀ بنا که دارای قدمت صفوی-زندی-قاجاری است از الحاقات زدوده و بخش‌هایی مقاوم‌سازی و مرمت و بخش‌هایی همچون حیاط کوچک احیا شده‌اند.